Siirt Fıstığı yetiştiriciliğinde budama, fidan döneminde ilerleyen yıllarda ağacın yükünü taşıyacak olan ana çatıyı oluşturmak, bu çatıyı muhafaza edebilmek, verimliliği sağlayabilmek ve sürekli genç sürgünlere teşvik etmek, hem karagöz hem sürgün gözü oluşumunu sağlamak amacıyla yapılmaktadır.
Siirt Fıstığı diğer meyve türlerine göre oldukça yavaş büyüyen fizyolojik bir yapıya sahiptir. Aynı zamanda dal kesimlerinde reçine salgılamaya meyillidir. Bu nedenlerden dolayı genç dönemlerde şekil vermek ve ileriyi düşünmek planlı hareket edilmesi son derece önemlidir. Yanlış yapılacak dal kesimlerinde hatayı düzeltmek uzun zaman almaktadır. Ayrıca özellikle kuru koşullarda yapılan yetiştiricilikte gelişme oldukça yavaş olduğundan daha sonra yapılan aşırı dal kesimleri verime geçmeyi de geciktirmektedir.
Yüzlerce yıl yaşayabilme özelliğine sahip olan Siirt Fıstığı ağaçlarında fidan döneminin ilk yıllarında yapılacak olan terbiye budaması büyük önem taşımaktadır. Öncelikle ilk bahçe tesisinde yapılacak olan herek dikimi ile terbiye başlamaktadır.
Düzgün ve tek gövde olarak büyüyen Siirt Fıstığı fidanına yön vermek daha kolay olmaktadır. Dikimden veya aşılamadan sonra sürgün gelişme durumuna göre eğer iyi bir gelişme var ise hemen ertesi yıl, gelişme zayıf ise ikinci veya üçüncü yıl, 80-90 cm üzerinden tepe kesimleri yapılmalıdır. Bu kesimler yapıldığı zaman bu uygulamaya tepki olarak ertesi yıl oldukça fazla sayıda sürgün oluşacaktır. Bu da bize çatının ana temellerini seçme şansı verecektir.
Siirt Fıstığı ağaçlarının doğal yapısı yarım küre şeklindedir ve daha çok alt dallarda meyve oluşmaktadır. Doğal yapıyı zorlamadan ve ona uygun şekli verebilmek için ilk dallanma nemli bölgeler için yerden 80-100 cm, kurak bölgeler için 50-60 cm yukarıdan başlanmalıdır. Her fidan kendine özel olduğu düşünülerek özellikle ortada gelişebilecek bir dal var ise muhafaza edilerek 3-4 ana dal temel çatı olacak şekilde bırakılmalı, diğer dallar kesilmelidir. Ana dalların aynı noktadan çıkmayıp dengeli bir şekilde dağılması önemlidir. Gerek duyulması halinde ise ip kullanılarak dalları birbirine yanaştırma, araya kancalı olacak şekilde kesilmiş dal parçaları kullanılarak açı genişletmesi şeklinde yönlendirmeler yapılabilir. Ayrıca ilk terbiye şekli verilirken fidanın orta kısmının boş kalmaması kendini gölgeleyebilmesi önemlidir. Daha sonraki yıllarda yapılan şekil budamalarında yukarıda anlatılan kriterler dikkate alınarak her ana dala bir ağaç kabul edilerek aynı mantıkla şekil verilmeye devam edilir. Yaklaşık 5-6. yılda şekil verme tamamlanmış olmaktadır.
Tam verime geçen ağaçlarda ise üzerinde meyve gözü (karagöz) ve sürgün gözü oluşumuna teşvik edecek şekilde budamaya devam edilmelidir. Kuru dal ayıklaması yapılması ve 4-5 yaşlı dalların yıllara yayılarak çıkarılması aktif sürgün büyümesine teşvik edilmesi ve dolayısı ile verimin devamlılığı açısından gereklidir. Üzerinde sadece meyve gözü bulunduran dalların olduğu ağaçlarda yıllar üst üste geldikçe ağaç gelişiminde gerileme olmakta ve ağaç verimden düşmektedir. Siirt Fıstığı ağaçlarında, bir yıllık dallar üzerinde hem meyve salkımı hem de sürgün görülmesi yeterli ve etkili bir budamanın yapıldığının göstergesidir.
Budamaya ağaçlar yaprağını dökmeye başladığı Kasım ayından itibaren başlanmalı yıllara göre değişmekle birlikte sert kış başlamadan son verilmelidir. Ağaçlar yapraklı dönemde iken gelişme devam etmekte ve besin maddelerini depolamaktadır. Erken dönemde budamaya başlandığında bunun önüne geçilmiş olunmakta ve Siirt Fıstığı ağaçlarından reçine salgılanmaktadır. Budama sert kışlar geçtikten sonra Şubat ayı ortalarından ağaca su yürüyene kadarki dönemde de yapılabilmektedir.
Yabanilerde Aşıya Hazırlık Budaması
Değişik Pistachio türleri anaçlarının bulunduğu ülkemizde daha çok melengiç, bıttım ve atlantik sakızı yaygındır.
Doğada melengiçler ocak şeklinde bulunmaktadır. Ana gövde toprak altında bulunduğundan aşıya hazırlık budaması için bel, kürek kullanılarak açılması ana gövdeye ulaşılması gerekmektedir. Ocakta bulunan 15-25 adet gövdecikten 2-4 cm çapında bulunan 3-4 tane gövdecik bırakılarak diğerleri tırnak bırakılmayacak şekilde kesilir ve aşı macunu sürülerek toprak tekrar kapatılır. Aşılama noktası 30-40 cm yüksekten olmalıdır. Gövdeciklerden bir tanesi soluk dalı olarak düşünülmeli ve hiç kesim yapılmamalıdır.
Tek gövdeli yabani anaçlarda ise aşıya hazırlık budaması 3-4 yıla yayılarak tamamlanmalıdır. Ortada bulunan ana dal soluk dalı olarak düşünülüp kesim yapılmamalıdır. Budamada ana dallarda kesim yapılmayıp ikinci üçüncü dallarda kesim yapılmalıdır. Her kesilen dalın ucunda da mutlaka bir soluk dalı bırakılmalıdır.
Budama Yapılırken Dikkat Edilmesi Gereken Konular
- Fidan döneminde iken terbiye verilmesine,
- En çok verimin alındığı etek dal olarak tabir edilen alt dalların kesilerek ağacın tacının yukarıya kaldırılmamasına,
- Ağacın dallarının sıkışıklık yapılmayacak şekilde birbirini gölgeleyebilmesine, orta kısmın açılmayarak güneş yanıklarına ve dolu zararına karşı korunabilmesine,
- Dal kesimlerinde tırnak bırakılmamasına,
- Yaşlı ağaçlarda ağaç gövdesi ne kadar yaşlı olursa olsun tacının sürekli genç kalmasına teşvik edilmesine, gençleştirme budamasında, büyük dal kesimlerinin bir anda değil yıllara yayılarak yapılmasına,
- Büyük dal kesimlerinde yarılmaları önleme için önce alttan bir kesimin yapılıp üstten bu kesim ile birleştirilmesine, kesimlerin testere ile yapılmasına, küçük bir dal yastığının bırakılmasına ve aşı macunu kullanılmasına özen gösterilmelidir.